Dziś jest Międzynarodowy Dzień Działań na rzecz Rzek. Polskie rzeki są w złym stanie, co robić, aby je ratować?

W polskich rzekach znajduje się wiele zanieczyszczeń chemicznych, m.in. benzo(a)piren, który w stężeniach przekraczających normy jest uznawany za substancję toksyczną, rakotwórczą, mutagenną, działającą na rozrodczość i niebezpieczną dla środowiska.

Polskie wody (w tym rzeki) dotyka również zjawisko eutrofizacji (inaczej: użyźniania), które jest spowodowane zanieczyszczeniem wód substancjami nawozowymi – związkami azotu i fosforu. Zagrożeniem dla rzek jest również zbyt duże zasolenie. Właśnie tego rodzaju katastrofa wydarzyła się na Odrze.

Zasolenie polskich rzek w znacznym stopniu spowodowane jest wydobyciem węgla, które niesie za sobą niekorzystne skutki uboczne. Aby umożliwić kopalni pracę, nagromadzoną pod ziemią wodę często wypompowuje się i zrzuca m.in. do rzek, co przyczynia się do degradacji ekosystemów rzecznych. Monitoring wód pozwoliłby na czas zidentyfikować występujące zagrożenia.

– Znaczenie ilości i jakości wód powierzchniowych na naszym kontynencie powinno wzrastać, ponieważ są one szczególnie wrażliwe na zmiany klimatyczne. Chociaż rzeki posiadają naturalną zdolność do samooczyszczania, wykorzystując procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne, to nie możemy zapominać, że to człowiek powinien dać środowisku przestrzeń do regeneracji – podkreśla dr inż. Edyta Łaskawiec z Wydziału Inżynierii Środowiska i Energetyki, Politechniki Śląskiej w Gliwicach.

Ekspertka dodaje, że rzeki świadczą nam szereg usług ekosystemowych – m.in. regulują klimat, biorą udział w obiegu składników odżywczych, których na co dzień nie dostrzegamy, i ciężko jest je nam wycenić.

– Coraz silniej odczuwamy pośrednie skutki zmian klimatycznych i kryzysu wodnego w postaci choćby rosnących cen warzyw i owoców. Jeśli już dziś nie zadbamy o nasze zasoby wodne, w przyszłości coraz dotkliwiej będziemy odczuwać jej niedobory. Woda złej jakości, silnie zanieczyszczona, uboga w życie biologiczne, bardzo często jest w ogóle wyłączona z użytkowania – mówi.

Unia Europejska opublikowała niedawno raport „Unijna analiza katastrofy ekologicznej na Odrze z 2022 roku”, który wskazuje znane już przyczyny katastrofy. Jednocześnie UE wydała swoje rekomendacje – co zrobić, by zapobiec tego typu incydentom. Jednym z nich jest monitoring stanu wody w rzekach. W świetle zagrożenia, w którym nadal stoi polska Odra, działania mające na celu monitorowanie stanu rzek są według UE wręcz konieczne.

– W sierpniu 2022 r. Wody Polskie poinformowały o przeprowadzonej kontroli 17 tys. upustów ściekowych do rzek, m.in. z zakładów przemysłowych. Około 1,5 tys. z nich nie posiadało aktualnego pozwolenia na odprowadzanie ścieków. Właśnie dlatego tak ważny jest monitoring odpływów ścieków oraz rzek i zbiorników wodnych. To ważny aspekt bezpieczeństwa, który umożliwia wczesne reagowanie i ochronę bezcennych ekosystemów – mówi dr Michał Miotk, Analytics Senior Sales Manager, Xylem Water Solutions Polska Sp. z o.o.

Szkodzimy rzekom regulując ich bieg, sztucznie wpływając na koryta, „prostując je”, stawiając sztuczne zapory. Regulacja rzek przyczynia się m.in. do suszy rolniczej – gdyż woda bardzo szybko odpływa z terenów rolniczych. Szkodzi również ekosystemom i zwierzętom. Raport Wód Polskich z 2019 r. wskazywał, że aż 97 procent polskich rzek kwalifikuje się do przywrócenia pierwotnych meandrów i zlikwidowania zapór. Właśnie dlatego Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie zaplanowało ponad 13 tys. działań naprawczych w polskich rzekach.

– Przez lata to rzeki musiały dostosować się do potrzeb człowieka, były betonowane i prostowane, grodzone i piętrzone. Dziś wiele z tych miejsc jest tylko utrudnieniem dla rozwoju biosfery, ważnego czynnika utrzymania równowagi i jakości wód powierzchniowych. Szacuje się, że w Polsce istnieje ponad 40 tys. obiektów piętrzących, wśród których wiele pozostaje nieużywanych, więc powinny być usunięte - tłumaczy dr inż. Edyta Łaskawiec.

Sytuacja polskich rzek jest zła. Pogłębiająca się z każdym rokiem susza i rosnące temperatury to jedne z czynników, które wpływają na niski poziom wody w rzekach i zbiornikach wodnych – z uwagi na jej parowanie. Obniżony poziom wody zaburza środowisko rzeki, wpływając m.in. na deficyt tlenu, namnażanie się niekorzystnego fitoplanktonu i w efekcie śmierć ryb – tzw. „letnia przyducha” to zjawisko znane od lat. Wpuszczane do rzeki dodatkowo zasolone ścieki przemysłowe, np. z górnictwa, to kolejny niekorzystny czynnik i gotowy scenariusz na powtórkę katastrofy z ubiegłego roku.