Jak od wejścia do UE zmieniły się powierzchnie upraw w Polsce?

Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2020 (PSR 2020) wskazują na dalsze przemiany sektora rolnictwa, jak również kontynuację, czy wręcz nasilenie większości tendencji obserwowanych w latach 2002–2010.

Wśród głównych czynników, które wpływają na zmiany zachodzące w polskim rolnictwie, Główny Urząd Statystyczny wymienia:

• wprowadzanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej UE,
• zmiany nawyków żywieniowych społeczeństwa,
• przechodzenie na inne metody chowu zwierząt gospodarskich,
• poszukiwanie nowych źródeł energii oraz coraz bardziej widoczne zmiany klimatyczne.

W 2004 r. powierzchnia uprawy zbóż ogółem wyniosła blisko 8,4 mln ha. Natomiast powierzchnia zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi kształtowała się na poziomie ponad 7,9 mln ha. Dla porównania w 2023 r. zboża ogółem zajmowały ok. 7,2 mln ha, w tym powierzchnia zasiewów zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi – ok. 5,8 mln ha

O ponad 2 mln hektarów zmniejszyła się powierzchnia upraw, o których wspomnieliśmy wyżej. Żyto zajmuje niespełna połowę areału, na którym rosło jeszcze w 2004 roku, prawie o połowę zmniejszyła się powierzchnia zasiewów pszenicy, niemal 5-krotnie skurczył się obszar obsiewany mieszankami. Ponad trzy razy większy teren zajmuje kukurydza na ziarno - 411,7 tys. ha w 2004 r., w 2023 r. ok. 1,3 mln ha

Około 2 razy więcej mamy w Polsce pól, na których polscy rolnicy uprawiają rzepak. W ostatnich latach to około 1 mln hektarów lub więcej. Powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku (ozimego i jarego łącznie) w 2004 roku wyniosła 538,2 tys. ha, a jak obliczył GUS, to od średniej z lat 1996-2000 powierzchnia większa o 128,6 tys. ha. Rzepak i rzepik w 2004 r. dały plon 30,3 dt/ha w 2004 r. 33,9 dt/ha w 2023 r.

W wykazie z 2004 r. były jeszcze gryka 47,8 tys. ha i proso 3,4 tys. ha. Obecnie już nie występują w raporcie GUS.

Do zmian zachodzących w produkcji rolnej w dużym stopniu przyczyniły się programy unijne, jak ten przedakcesyjny SAPARD. W raporcie z Powszechnego Spisu Rolnego 2010, pierwszym po wstąpieniu Polski do UE, GUS podawał:

W okresie pomiędzy dwoma spisami rolnymi przeprowadzonymi w 2002 i 2010 r., podstawowe znaczenie dla procesu przemian w rolnictwie polskim miały:

• przygotowywanie się tego działu gospodarki do akcesji i dostosowywanie krajowej polityki rolnej do standardów Unii Europejskiej,
• realizacja przedakcesyjnych programów pomocowych (lata 2002-2004), a następnie wprowadzenie od 2004 r. narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej.

Intensywniej przebiegał proces specjalizacji oraz modernizacji w polskim rolnictwie.

Należy również pamiętać, że rolnictwo podlega zmianom związanym z biologicznym charakterem produkcji rolniczej, w tym wpływowi warunków atmosferycznych, często bardzo niekorzystnych i dynamicznych. W ostatnich latach na koniunkturę w rolnictwie światowym i krajowym wpłynęły rosnące wymogi jakościowe, zmieniające się nawyki żywieniowe ludzi oraz nowoczesne sposoby żywienia i utrzymania zwierząt gospodarskich, jak również poszukiwanie nowych źródeł energii.

Z kolei w raporcie z PSR 2020 eksperci GUS zwracali uwagę

W porównaniu z wynikami PSR 2010 zwiększył się odsetek gospodarstw prowadzących wyłącznie produkcję roślinną, kosztem gospodarstw z produkcją mieszaną (roślinną i zwierzęcą), przy utrzymaniu się odsetka gospodarstw prowadzących wyłącznie produkcję zwierzęcą, co potwierdza obserwowane od lat procesy specjalizacji produkcji.

Od lat trwa proces zmian w strukturze użytków rolnych oraz powierzchni zasiewów. Systematycznie zmniejsza się powierzchnia użytków rolnych, co potwierdził także spis rolny w 2020 r. Grunty są zalesiane lub adaptowane na rozwój innych działalności gospodarczych, które nie są związane z rolnictwem. Obszary wyłączone z produkcji rolnej to głównie grunty o słabej jakości gleby.

Na zmiany w strukturze upraw roślin zdecydowany wpływ miała postępująca zmiana sposobu żywienia zwierząt gospodarskich. Do koryt już nie trafiają ziemniaki, a pasze z ziarna i zielonki.

Z kolei za rosnącą powierzchnią upraw rzepaku stała w ostatnich latach cena zdecydowanie wyższa, niż w przypadku zbóż. Skąd zapotrzebowanie na rośliny oleiste? Dywersyfikacja źródeł energii, w tym rozwój rynku biopaliw powoduje ciągły wzrost uprawy rzepaku i rzepiku (na olej, na biopaliwa, jako cenna pasza białkowa), który jest także ważnym elementem płodozmianu poprawiającym strukturę gleb.

Swoje odbicie w zmianach struktury zasiewów znajduje wzrost popularności diet wegetariańskich i bezglutenowych.

GUS w raporcie z Powszechnego Spisu Rolnego 2020 wskazał na koncentrację uprawy ziemniaków w gospodarstwach rolnych specjalizujących się w ich uprawie. To producenci, którzy realizują dostawy do sieci handlowych i zakładów przemysłu skrobiowego.

Proces koncentracji widoczny jest również w uprawach sadowniczych, a także w uprawie buraków cukrowych. Pociąga to za sobą konieczność wyposażenia gospodarstw w specjalistyczny sprzęt, który jest niezbędnym elementem do prowadzenia wspomnianych upraw.

Rosnąca wydajność odmian i technologii uprawy sprawia, że mimo mniejszego areału rolnicy są w stanie uzyskiwać wysokie zbiory. Powierzchnia uprawy ziemniaków w 2004 r. wynosiła 713,3 tys. ha, a plon z hektara 196 dt. W 2023 r. r. GUS szacuje, że ziemniaki rosły na ok. 0,2 mln ha, dały plon 296 dt/ha.

Powierzchnia uprawy buraków cukrowych w 2004 r. wyniosła 292,4 tys. ha, 427 dt/ha, w 2023 ok. 0,3 mln ha, 613 dt/ha.

Przyszłość polskiego rolnictwa będzie zależeć od umiejętności dostosowania się do nowych wyzwań i wykorzystania potencjału, jaki stwarza członkostwo w Unii Europejskiej. Konieczne jest wypracowanie strategii zrównoważonego rozwoju, która uwzględni zarówno cele produkcyjne, jak i ochronę środowiska naturalnego oraz dobrobyt społeczności wiejskich.

Źródła: Główny Urząd Statystyczny: Wyniki produkcji roślinnej w 2004 r., Wynikowy szacunek głównych ziemiopłodów rolnych i ogrodniczych w 2023 roku, Powszechny Spis Rolny 2010, Powszechny Spis Rolny 2020